Rewolucja Hiszpańska;1936
Okres między
lipcem 1936 a kwietniem 1939 roku w Hiszpanii należy do najbardziej
zmitologizowanych w historii kończącego się wieku. Już sama nazwa, którą nadała
mu oficjalna historiografia zawiera pewne nadużycie. Mówi się, więc o wojnie
domowej, akceptując militarny aspekt ówczesnego konfliktu i jednocześnie
wypierając jego wymiar społeczny. Szczególne warunki historyczne, w których ta
wojna się toczyła sprawi, że nadano jej całkowicie fałszywe miano preludium do
światowej wojny, która zaczęła się pół roku po pacyfikacji Hiszpanii,
zapominając jednocześnie o wyróżniających ją cechach szczególnych. Wszystkim tym
nieścisłościom, przekłamaniom i obiegowym stereotypom towarzyszyły jednak,
niemal od początku, kłamstwa motywowane względami politycznymi. Wojnę hiszpańską
fałszowali, bowiem i wciąż fałszują zarówno sympatycy, jak i spadkobiercy obydwu
walczących wówczas stron. Klasycznym przykładem takiego propagandowego kłamstwa,
które prawem zasiedzenia uwiło sobie gniazdko w monografiach tzw.. bezstronnych
badaczy przeszłości, jest mit o decydującej roli komunistów w obozie
republikańskim. Przez długi czas kreowali go zarówno stalinowcy jak i
faszyzująca prawica. Pierwsi po to, by dodać jeszcze jeden listek do laurowego
wieńca swej komintemowskiej chwały, drudzy zaś, by zdyskredytować republikę
hiszpańską jako poroniony płód dywersyjnej akcji Moskwy. W rzeczywistości
konflikt zbrojny w Hiszpanii nie był ani poligonem doświadczalnym, na którym
Hitler, Stalin i Mussolini przygotowywali się do decydującego starcia, ani tym
bardziej klasycznym puczem wojskowym. Wojna hiszpańska była nade wszystko
rewolucją społeczną. Mimo znacznego ograniczenia terytorialnego i czasowego,
radykalizmem akcji politycznej i rozmachem urzeczywistnianych zmian dorównywała
ona, a w pewnych kwestiach nawet przebijała rosyjską rewolucję roku 1917.
Jednocześnie trudno znaleźć konflikt społeczny, w którym przeciwieństwo między
walczącym o podstawowe prawa ludem, a broniącą zagrożonej supremacji elitą
byłoby tak czytelne i jaskrawe. Być może to właśnie ono przyczyniło się do
ogromnego wybuchu międzynarodowej solidarności z walczącymi o wolność
hiszpańskimi proletariuszami i chłopami. Mierzyła się ona nie tylko ilością
organizowanych demonstracji poparcia, podpisywanych manifestów, składanych
oświadczeń i listów otwartych, ale i tysiącami ochotników przybywających za
Pireneje by rzucić na szalę swe życie. Rewolucja hiszpańska była przy tym
procesem całkowicie spontanicznym i oddolnym. Wybuchła w momencie, gdy wojskowy
spisek zagroził burżuazyjno-demokratycznemu rządowi, i była takim samym
zaskoczeniem dla obydwu stron politycznej konfrontacji. Jest wielce
symptomatyczne, że wszędzie tam, gdzie legalne władze lewicowego Frontu Ludowego
zdołały zapanować nad procesem rewolucyjnym, faszystowscy generałowie szybko
zdobyli przewagę (było tak m.in. w Sarngossie, Oviedo i Sewilli). Natomiast
wszędzie tam, gdzie polityczny autorytet czadu był słaby, gdzie musiał się on
liczyć z silną opozycję z lewa, frankiści zostali z łatwością rozgromieni, a
władzę przejęli uzbrojeni robotnicy, chłopi i intelektualiści. To właśnie tam, w
zdominowanych od dziesięcioleci przez ruch anarchistyczny prowincjach, w lipcu i
sierpniu 1936 roku doszło do autentycznego przewrotu społecznego. Objął on
Katalonię, Aragonię i część Walencji, a jego dynamika unosiła republikański rząd
w Madrycie do zdecydowanego przeciwstawienia się Franco oraz poczynienia dużych
koncesji na rzecz świata pracy na kontrolowanych przezeń obszarach. Nie ma
żadnych wątpliwości, że główną siłą sprawczą rewolucji byli anarchiści. Ich
dwumilionowa organizacja związkowa CNT, 50-tysięczna kadrowa organizacja
polityczna FAI oraz zorganizowane z ich działaczy i sympatyków milicje, nie
tylko ocaliły dla republiki główne tereny przemysłowe kraju, ale też zdołały
gruntownie przekształcić stosunki ekonomiczne, społeczne i międzyludzkie w
strefie przez siebie wyzwolonej. A wszystko to bez bolszewickiej dyscypliny
partyjnej, bez centralizmu demokratycznego, bez autorytarnej elity przywódczej,
bez reprezentacji politycznej w oficjalnych strukturach państwa Trudno znaleźć w
historii XX-go wieku fenomen o tak jednoznacznie oddolnej proweniencji, o tak
wyraziście ludowym charakterze. Nie ma też chyba lepszego przykładu wskazującego
niedwuznacznie, że wszystkie "atuty" tradycyjnej socjaldemokracji i
leninowskiego bolszewizmu pozostają w sprzeczności z autentycznie emancypacyjnym
projektem społecznym. W drugiej połowie 1936 roku projekt taki - słynny
wolnościowy komunizm - eksplodował wszystkimi swoimi możliwościami, stając się
udziałem milionów zwykłych ludzi. Ten niezwykły tryumf możliwy był tylko dzięki
wieloletniej pracy u podstaw, bezkompromisowości i wierności anarchistycznym
ideałom, które cechowały CNT, a potem też FAI, od chwili ich powstania. Źródłami
potęgi hiszpańskich anarchistów było, bowiem ich naturalne zakorzenienie w żywej
kontrkulturze krzewiącej się wśród wywłaszczonych, oraz płynąca stąd wewnętrzna
presja na utożsamienie rewolucyjnych środków z wymogami stawianymi przez
rewolucyjne cele. Presja ta uchroniła CNT-FAI od zdegenerowania się w typową
związkową demokrację i zagwarantowała ich masom członkowskim autentyczną
kontrolę nad prowadzoną akcją Polityczną. Praktyka podporządkowywania środków
celom oraz demokracja bezpośrednia, stały się w ten sposób głównymi rysami całej
hiszpańskiej rewolucji. Dzięki temu, przynajmniej przez chwilę, gdzieś między
lipcem 1936 a majem 1937 roku, marksowskie proroctwo, nakazujące proletariatowi
wyzwolenie się własnymi rękami, bliskie było historycznego spełnienia Podjęta
przez hiszpańskich robotników i chłopów pod auspicjami CNT-FAI, próba
urzeczywistnienia wolnościowego komunizmu była tylko kilkumiesięcznym epizodem
wojny domowej. Nigdy też nie miała rysów utopijnej idylli. Anarchiści i ich
antykomintemowscy sprzymierzeńcy z POUM forsowali rewolucję w warunkach
śmiertelnych zmagań z nacjonalistami i międzynarodową interwencją faszystowską
oraz równie niszczycielskiego zagrożenia ze strony rosnących w siłę stalinistów.
Ci drudzy unicestwili w końcu socjalne zdobycze rewolucji, ci pierwsi dokonali
fizycznej eksterminacji dziesiątków tysięcy jej twórców. Oczywiście klęska
przyszła nie tylko z zewnątrz. W niemałym stopniu odpowiadało za nią
kierownictwo CNT-FAI, a także fakt, że początkowy sukces ujawnił nie tylko
wielkość, ale też i wszystkie słabości oraz pułapki anarchistycznej strategii.
Po ostatecznym zdławieniu rewolucji hiszpańskiej, jej faszystowsko stalinowscy
kaci zadbaliby wydarzenie to wypaść z historycznej świadomości po obu stronach
Żelaznej Kurtyny. Dzięki temu do dziś stanowi ona bolesną wyrwę w samowiedzy
euro-amerykańskiej lewicy. Po, z górą sześciu dekadach, czas już, zatem by
pamięć o niej trafiła na należne jej miejsce także i w naszym kraju. Nie chodzi
tu jednak tylko o to, by oddać wreszcie sprawiedliwość zapomnianym bohaterom.
Mimo, że świat pod koniec XX-go wieku jest już zupełnie inny niż w połowie jego
1zeciej dekady, rewolucja hiszpańska nie należy tylko do przeszłości. Jej
znaczenie, przynajmniej dla współczesnej lewicy, pozostaje wciąż nie
wykorzystane. Nic w rym zresztą dziwnego, bo przecież po krótkim okresie
ożywczego radykalizmu, na przełomie lat 60-ych i 70-ych, ugrzęzła ona znowu w
marazmie przypominającym atmosferę z czasów II Międzynarodówki. Krótkowzroczność
i ociężałość intelektualna zastąpiły rozmach utopii i krytyczne aspiracje.
Prymat zasady samorządności porzucono dla drobnomieszczańskiego oportunizmu
socjaldemokratów albo mizatropijnego elitaryzmu sfrustrowanych sekciarzy.
Paradoksalnie jednak właśnie w sytuacji dzisiejszej mizerii lekcje roku 1936
wydają się na wskroś aktualne. Ich sednem jest przecież to, co stanowi istotę
każdego ruchu emancypacyjnego. Historyczne doświadczenie rewolucji hiszpańskiej
sprowadza się bowiem do rewindykacji krytyczno-kreatywnego potencjałmawartego w
pragnieniach i namiętnościach zwykłych ludzi. Ukazując bogactwo i różnorodność
forso ludowej samo organizacji dała ona przedsmak tego, tym mogłaby być historia
ludzkości, gdyby przekroczyła wreszcie ograniczenia prehistorii
kapitalistycznego panowania. Z kolei kładąc nacisk na związek między polityczną
organizacją rewolucyjną a spontaniczną kontrkulturą wskazała warunki konieczne
dla osiągnięcia tego przekroczenia. W anarchistycznym zrywie sprzed pół wieku
widać najlepiej, że tylko ze spotkania tych dwóch czynników zrodzić się może
siła zdolna do praktycznego zakwestionowania nieludzkiej wsady rzeczywistości.
Przemysław Wielgosz
