EDUKACJA FILOZOFICZNA       POLSKA FILOZOFIA POWOJENNA

Vol. 29 2000

JÓZEF A. DOBROWOLSKl

 

ANDRZEJ NOWICKI

I. DZIEŁA. Dorobek naukowy Profesora Andrzeja Nowickiego obejmu­je ponad 1180 pozycji: książek, artykułów naukowych i popularnonauko­wych. recenzji, sprawozdań, biogramów i haseł. W tym w języku polskim 1000 pozycji, w języku włoskim 138, reszta w dziesięciu innych językach. Pierwsza praca Andrzeja Nowickiego w języku włoskim ukazała się w' roku 1947, w języku rosyjskim - w 1960. w angielskim - w 1966. we francuskim i hiszpańskim - w 1969, w serbskochorwackim - w 1973. w holenderskim - w 1974. w niemieckim (nie licząc czterowiersza w kwietniu 1935 roku w miesięczniku „Jugendstimmen") - w 1981. w litewskim - w 1989. Po­za językiem włoskim, ogółem w językach obcych ukazały się 43 pozycje. Wśród nich są prace o charakterze fundamentalnym: studium o istocie spo­rów o teorię Kopernika, o narzędziach pojęciowych do badania form pośmiertnej obecności w kulturze, o policentryczncj strukturze podmiotu kultury.

Oto wykaz najważniejszych z około 50 dzieł (książek) napisanych przez Andrzeja Nowickicgo(1) .

Centralne kategorie filozofii Giordana Bruna. Warszawka 1962: Centralne kategorie filozofii Vaniniego, Warszawa 1970: Człowiek w świecie dzieł. Warszawa 1974: Portrety filozofów w poezji, malarstwie i muzyce. Lublin 1978; Giordano Bruno. Warszawa 1979: Nauczyciele. Lublin 1981; Zarys dziejów krytyki religii. Starożytność. Warszawa 1986: Spotkanie w rzeczach. Warszawa 1991: Filozofia masonerii u progu  Siódmego Tysiąclecia. Gdynia 5997(1997);

Antologie: Wypisy z historii krytyki religii. Warszawa 1962: Filozofowie o religii, t. 1-2. Warszawa 1960, 1963: Filozofia włoskiego Odrodzenia. Warszawa 1967: Filozofia francuskiego Odrodzenia. Warszawa 1973: Współczesna filozofia włoska. Warszawa 1977.

Prace o myślicielach polskich: Kopernik - człowiek Odrodzenia. War­szawa 1943: Grzegorz z Sanoka. Warszawa 1958: Wykłady o krytyce religii w Polsce. Warszawa 1965: Witwicki. Warszawa 1982: Kazimierz Łyszczynski. Warszawa 1989.

 

(1) Po raz pierwszy bibliografia ważniejszych prac A. Nowickiego została opublikowana w "Euhemerze" 1969 nr. 4. Pełna bibliografia doprowadzona do końca grudnia 1988 r. Ukazała się nakładem Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie z okazji jubileuszu siedemdziesięciolecia Andrzeja Nowickiego (Lublin 1989).

 

Pisma literackie: Ostatnia noc Vaniniego. Katowice 197ó: Lampa tzrydziestu spotkań. Katowice 1980, Uczeń Twardowskiego. Katowice 1983.

Syntetyczny obraz struktury zainteresowań Andrzeja Nowickiego poka­zuje, na jakie części geograficzne rozpada się kultura jako podmiot, który go szczególnie fascynował. Uprzywilejowanymi obszarami jego badań w dzie­dzinie filozofii kultury są kultura włoska i polska, potem zaś francuska. niemiecka, angielska, rosyjska, chińska, starożytna grecka i rzymska. Na trzecim miejscu - portugalska z brazylijska, litewska, białoruska, węgierska, rumuńska i japońska. Na przełomie lat 70. i 80. zainteresowanie kultura włoską nieznacznie zmalało, chociaż wciąż znajdowało się na pierwszym miejscu. Natomiast znacznie wzrosło zainteresowanie kultura polską oraz starożytną i niemiecką, a od roku 1985 rośnie fascynacja kulturą chińską. japońską, perską i arabską. Fascynację Nowicki uważa za czynnik decydu­jący w sukcesach w pracy naukowo-badawczej. Bez fascynacji zabrakło­by energii do podejmowania zadań trudnych i pracochłonnych.

Od najwcześniejszych lat twórczości naukowej przedmiotem badań An­drzeja Nowickiego były przede wszystkim następujące dziedziny kultury: filozofia, różnorodność języków i systemów pisma, malarstwo (szczegól­nie portretowe), rzeźba (zwłaszcza pomniki), poezja, muzyka, literatura pię­kna, historiografia, biografia, muzykologia, mitologia i teologia. Na wysokie miejsce wysunął badania nad formami pośmiertnej obecności w kulturze i stworzył narzędzia pojęciowe do tych badań.

Jedną z pierwszych prac naukowych Andrzeja Nowickiego była rozprawa o Koperniku, następną zaś książka pt. Grzegorz z Sanoka (l406-1477)(2). Pierwszy wielki temat to Giordano Bruno. Długoletnie badania zaowoco­wały opublikowaniem - nic licząc rozprawy habilitacyjnej - przeszło 70 prac oraz nową interpretacją filozofii Bruna. Tę nową interpretację będącą uwieńczeniem wysiłków badawczych. Andrzej Nowicki zaprezentował na Międzynarodowym Sympozjum w Noli (luty 1975) - mieście, w którym urodził się Bruno. Nowe tłumaczenie sensu ukrytego w pismach filozofa streścił słowami tytułu wygłoszonego referatu: Policentryzm kosmologii Bruna jako fundament jego policentrycznej filozofii kultury. Z dziesięciu wygłoszonych tam referatów wydrukowano tylko trzy. a pracę Nowickie­go umieszczono na pierwszym miejscu obok takich sław, jak Ugo Spirito (1896-1979) i Antonio Corsano (1899-1989). Rok później Andrzej No­wicki za całokształt sukcesywnych studiów nad Brunem został nagrodzony honorowym obywatelstwem miasta Noli (Andrea Nowicki, conterraneo di Copemico - Cittadino onorario di Nola per gli studi su Giordano Bruno).

 

(2) W 500. Rocznicę śmierci tego polskiego myśliciela, staraniem A. Nowickiego zorganizowano w UMCS w Lublinie dwudniową sesję z wystawą. Uroczystego otwarcia sesji dokonał ówczesny Dyrektor Międzyuczelnianego Instytutu Filozofii i Socjologii, prof. Dr hab. Z Cackowski.

 

Pogłębioną interpretację filozofii Bruna czytelnicy polscy mogą poznać ze wstępu do książki Giordano Bruno. Praca ta stanowi podsumowanie dwudziestu lat badań nad Brunem. Autor stwierdza tam. ze dotychczas historycy w dziełach tego póżno renesansowego myśliciela nie dostrzegali. iż we wszystkich swoich rozważaniach, zarówno w metafizyce jak i w kosmologii, metodologii, estetyce i filozofii kultury. Bruno stał na stanowisku konsekwentnego pluralizmu i policenlryzmu. W roku 1984 Andrzejowi Nowickiemu udało się jeszcze raz odkryć „nowy obszar" w studiach nad Bnunem: jako pierwszy dostrzegł i omówił rozważania Bruna o muzyce w ar­tykule pt. Giordano Bruno o kompozycji („Ruch filozoficzny" z 23 XII 1984). rozwijając mysi o jedności filozofii, muzyki, malarstwa i poezji.

Drugim wielkim tematem, i bodajże najważniejszym przedmiotem badań Andrzeja Nowickiego w dziedzinie historii filozofii, był Giulio Cesare Vanini. O tym filozofie, podobnie jak Bruno spalonym na stosie. Nowicki opublikował ogromną ilość, sięgającą około 90 różnych opracowań, w języku polskim i włoskim. Te właśnie prace zadecydowały. ze przez 20 lat uchodził za najwybitniejszego znawcę spuścizny filozoficznej Vaniniego. Uchodził za pierwszego przed znanymi już wtedy takimi badaczami jak Luigi Corvaglia (1892-1966). Antonio Corsano i Emile Namer. którzy mieli również duży wykład do studiów nad Vaninim. Dopiero w połowie lat 80. zaczęły ukazywać się we Włoszech prace Francesco P. Raimondi i Giovanni Papuli. Obaj autorzy nawiązywali do Andrzeja Nowickiego i ujawniali równą albo i większą jego wiedzę o Vaninim.

Fascynacja dziełami Vaniniego sprawiła, że Nowicki kilkakrotnie powracał do lektury i za każdym razem odkrywał cos nowego. Stawiał nowe pytania, pierwszy wkraczał na obszary przez nikogo nie badane słusznie uważając, że „każdy badacz powinien mieć przynajmniej jeden taki obszar, na którym jest najlepszy". Odkrycia Nowickiego związane z nową inter­pretacją filozofii Vaniniego najkrócej można ująć w czterech punktach. Po pierwsze, nikt przed Vaninim nie rozwinął równie bogatej i wszechstronnej krytyki religii. Po drugie, Vanini był także ateografem, prawdziwą encyklopedią wiedzy o poglądach ateistów. Po trzecie, zuchwała destrukcja po­szczególnych elementów religii szła w parze z próbą wypracowania świeckich ekwiwalentów tego, co burzył, na przykład świeckiej perspektywy nieśmiertelności. Po czwarte, w dziełach Vaniniego znajduje się nie tylko krytyka religii, ale także system filozoficzny, a w jego ramach renesansowa aksjologia z filozofią kultury oraz teoretyczne przesłanki do filozofii spotkań.

Zdaniem Andrzeja Nowickicgo. szczególnie cenne jest u Vaniniego roz­winięcie „paradoksu Empedoklesa". według którego doskonałość dzieł pole­ga na ich „niedoskonałości", czyli na zawartej w nich przestrzeni dla współtwórczej aktywności tych, którzy się z nimi wciąż spotykają: doskonałe jesl to, co można rozwijać i uzupełniać.

Nowicki swoje wnikliwe uwagi dotyczące powyższych kwestii przedstawił w obszernym referacie na Międzynarodowym Zjeździe Filozoficznym w Lecce, zorganizowanym w 400. rocznice urodzin Vaniniego. W dowód uznania za niewatpliwe sukcesy w studiach nad Vaninim otrzymał w roku 1967 honorowe obywatelstwie miasta Taurisano i w dwa lata później Złoty Medal (Medaglio d'oro al merito per studi su G. C. Vanini, Lecce 24 grudnia 1969). W tym miejscu nie można nie wspomnieć o tym, że wszystkie główne prace o Brunie i Vaninim wymagały uprzedniej gruntownej znajomości filozoficznego kontekstu, jaki stanowi całość włoskiego (i nie tylko włoskiego) Odrodzenia. Zapytany, z którymi swoimi pracami chciałby się utożsamiać, podkreslił, że w pewnym sensie utozsamia się ze wszystkimi. Każda z nich wychodziła na światło dzienne z jego "świata wewnętrznego" i coś wyrażała. Za wszystkie więc „odpowiada" i jest taki, jakimi są jego prace, ze wszystkimi ich zaletami i wadami. Jednakże nie wszystkie są mu równie bliskie. Najbardziej bliskie poglądom filozoficznym Andrzeja Nowickiego jest książka Spotkania w rzeczach - główne "dzieło życia". Żałuje, ze z tego co napisał, nie wszystko zostało upublikowane. Między innymi pozostały w rękopisie, maszynopisie lub w komputerze Włochy 1919-1999, Las chińskich snów, Mozart, Witwicki o malarstwie i rzeźbie oraz rozpoczęte Filozofia języka i Autobiografia. Dzieła Nowickiego dają się wpleść w jego życiorys, stanowią część intelektualnej biografii ich twórcy. Zgodnie zresztą z formułowaną teorią, że sam żyje w tym, co stworzył, to znaczy w dziełach.

 

II. WAŻNIEJSZE OPRACOWANIA. O twórczości Andrzeja Nowickiego napisano - szczególnie po roku 1989 - wiele znakomitych prac. Pisano o nim - poza Polską - w piętnastu językach świata. Według bibliografii doprowadzonej do grudnia 1999 roku, łączna ilość opracowań, omówień, recenzji, komentarzy i wzmianek o Nowickim wynosi 780 pozycji. Z tego w języku polskim (od roku 1933) - 610. w języku włoskm (od roku 1946) - 104, francuskim (od roku 1951) - 10, rosyjskim (od roku 1952) - 19, angielskim (od roku 1959) - 7, litewskim (od roku 1961) - 9, niemieckim (od roku 1970) - 5. Węgierskim, czeskim, holenderskim, portugalskim, serbskochorwackim, białoruskim, bułgarskim, słowackim, chińskim.

Autorami ważniejszych prac o Andrzeju Nowickim w językach obcych są trzej włoscy historycy filozofii: Francesco P. Raimondi. Giovanni Papuli i Vittorio Zacchino. Niektóre ich opracowania były recenzowane na łamach, "Edukacji Filozoficznej" i „Ruchu Filozoficznego". V. Zacchino napisał o Nowickim, że jest on „wielkim polskim filozofem" (il grande filosofo polacco)(3). W Polsce o Andrzeju Nowickim bardzo pozytywnie pisali: Teresa Rzepa, autorka in. in. interesującego Psychologicznego portretu twórcy filo­zofii portretu („Studia Filozoficzne" 1989. nr 10): Iwona A. Siedlaczak w opracowaniu pt. Dantejskie lata Profesora Andrzeja Nowickiego (Warsza­wa 1999): Mirosław Nowaczyk (m. in.  Centralne kategorie myśli filozofi­cznej A. Nowickiego. „Euhemcr" 1979. nr 4): Krzysztof Wieczorek. Józet A. Dobrowolski. Stefan Symotiuk, Czesław Gryko (jedną ze swoich prac zatytułował Andrzej Nowicki jako pedagog i wychowawca. „Oświata Do­rosłych" 1984. nr 8); Czesław Głombik, znany historyk filozofii nowoży­tnej powszechnej i polskiej XX wieku, m. in. w niedawno pięknie wydanej książce Husserl i Polacy. Pierwsze spotkania, wczesne reakcje. Katowice 1999): Jan Szmyd, Henryk Borowski, Stefan Opara (np. w Nurtach filozofii współczesnej. Warszawa 1994). Eulalia Michnowska i Marian Skrzypek.

Krzysztof Wieczorek i Janusz Łukaszynski swoje prace doktorskie po­święcili filozoficznej twórczości Andrzeja Nowickicgo. Obie prace ukaza­ły się drukiem, pierwsza - K. Wieczorka pt. Dwie filozofie spotkania. Kon­frontacja myśli J. Tischnera i A. Nowickiego (wyd. Uniwersytet Śląski. Ka­towice 1990), druga - J. Łukaszyńskiego: Problem racjonalizmu w inkontrologicznej koncepcji kultury Andrz.eja Nowickiego (drugie wyd. Wrocław 1997).

 

 

Cztery osoby podjęły problem relacji zachodzących pomiędzy filozofią Nowickiego a innymi filozofiami (filozofami). K. Wieczorek badał relacje zachodzące pomiędzy Nowickim a ks. J. Tischnercm, tj. między dwiema pierwszymi polskimi filozoficznymi koncepcjami spotkania: wyrastającą z inspiracji filozofów-materialistów inkontrologią Nowickiego. a wywo­dzącą się z kręgu myśli katolickiej - agatologiczną filozofia spotkania ks. Józefa Tischnera(4). Teresa Rzepa badała związki zachodzące pomiędzy modus philosophandi Nowickiego a Władysławem Witwickim(5). Z kolei J. Łukaszyński pisał o wpływie racjonalizmu i reistyczncj wersji materia­lizmu Tadeusza Kotarbińskiego na kształtowanie się postawa naukowej Nowickiego. Obecnie zaś Zofia Majewska podjęła również udaną próbę komparacji rozumienia i posługiwania się pojęciem „inkontrologia" w dziełach Romana Ingardena i Nowickiego.

"W filozofii polskiej myśl o spotkaniach między ludźmi poprzez dzieła - pisze Majewska - znalazła pełną artykulację w inkontrologi Andrzeja No­wickiego. Obu filozofów łączy przekonanie o sensowności odnoszenia kate­gorii spotkania do relacji między człowiekiem a jego wytworami. Pomysł

 

(3) V. Zacchino: Salento e Polonia... Lecce 1994. s. 97.

(4) O tym, jak się mają do siebie te dwa nurty refleksji oraz o źródłach agatologicznych filozofii spotkania ks. J. Tischnera zob. Dwie filozofie spotkania.... wyd. cyt.

(5) T. Rzepa: Psychologia Władysława Witwickiego. Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznań 1991.

 

Ingardena zrodził się dość późno i zasadniczo tylko na gruncie estetyki. Inkontrologia Nowickicgo dotyczy wszelkich wytworów człowieka, ale swoją uwagę koncentruje na dziełach kulturowych. Obaj filozofowie spot­kania z dziełami chcą badać w ich aspekcie aksjologicznym (...). Nowicki już w punkcie wyjścia nie ukrywa swego nastawienia aksjologicznego. a spotkanie jest jedną z centralnych kategorii jego filozofii, wokół której ogniskują się rozstrzygnięcia ontologiczne i metodologiczne"(6).

O Andrzeju Nowickim pisali także jego przeciwnicy: Norbert Wójtowicz, Stanisław Krajski i ks. Daniel Swend. Wójtowicz w opracowaniu pt. Wielki Architekt Wszechświata. Teologiczna krytyka masońskich wizji Boga (Wro­cław 1999). S. Krajski w Masoneria polska 1999 (Wyd. św. Tomasza, Warszawa 1999), a ks. Daniel Swend - m. in. w artykule Nowickiego kryty­ka języka teologicznego („Roczniki Teologiczne" t. XXXVIII-XXXIX. z. 2. 1991-1992). Nieco wcześniej, bo w roku 1988 z Nowickim polemizo­wał Jerzy Bukowski. filozof katolicki, autor Zarysu filozofii spotkania (Kra­ków 1987) i Spotkania z inkontrologią („Studia Filozoficzne" 1988, nr 4). Polemikę i sprzeciw Bukowskiego wywołał konsekwentnie świecki chara­kter inkontrologii Andrzeja Nowickicgo.

III. ŻYCIE. Andrzej Rusław Nowicki (ur. 27 V 1919 r.) jest rodowi­tym warszawiakiem, synem działacza socjalistycznego Zbigniewa Ludwika Nowickiego (1892-1942, zginął w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Weimar-Buchenwald) i Zofii Walerii Słubickiej (1896-1977). Jedyny brat matki. Stefan Słubicki - oficer Wajska Polskiego, został zamordowany w Katyniu razem z tysiącami polskich oficerów. W latach 1930-1937 uczęszczał do Państwowego Gimnazjum im. Staszica przy ulicy Emilii Plater w War­szawie, gdzie 5 czerwca 1937 r. uzyskał świadectwo dojrzałości(7). W tymże Gimnazjum na przyszłego profesora filozofii wielki wpływ wywarli poloni­sta Stefan Bernard Drzewieski (1888-1953) i Julian Krzyżanowski (1892-1950). wykładowca klasycznej łaciny i greki, a potem - podczas studiów - Władysław Tatarkiewicz, Tadeusz Kotarbiński, Antoni Bolesław Dobrowolski. Władysław Witwicki i Kazimierz Czapiński, przedwojenny działacz Polskiej Partii Socjalistycznej i teoretyk kultury świeckiej. O tym, ile za­wdzięcza swoim wspaniałym nauczyciclom, którzy znaleźli się na jego „po­lu daimoniona", Nowicki napisał obszernie w Nauczycielach, a prócz tego

 

(6) Z. Majewska: Koncepcja spotkania w estetyce Romana Ingardena, w: Wybrane prace filozoficzne z lat 1989-1999, UMCS. Lublin 1999. s. 151

(7) Lata gimnazjalne A. Nowickiego (i niektórych jcpo nauczycieli) rzetelnie opisał jego kolega szkolny. znany pisarz K. Koźniewski (nr. 1919) w swoich książkach: Różowe  cienie.  Warszawa 1960 i Zamknięte koła, Warszawa 1965.

 

w jednej z prac - przedruk w Spotkania w rzeczach - przedstawił, co za­wdzięcza Johannowi F. Herbartowi (1776-1841).

Po ukończeniu szkoły średniej, Nowicki w latach 1937-1939 studiował filozofię. psychologię i italianistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Pod­czas okupacji kontynuował naukę na Uniwersytecie Podziemnym pod kie­runkiem Władysława Tatarkiewicza, uwieńczoną magisterium (1943) na podstawie pracy o filozofii Heraklita. W latach 1943-1944 był asystentem wielkiego uczonego A. B. Dobrowolskiego (1872-1954). Rozprawę dok­torska pt. Co to są czyny bohaterskie (...)?, której promotorem był również Tatarkiewicz, obronił jesienią 1947 roku, a uroczysta promocja odbyła się l8 lutego 1948 r. na Uniwersytecie Warszawskim. W 1952 roku został praco­wnikiem naukowo-dydaktycznym w macierzystej uczelni, najpierw jako adiunkt, następnie jako zastępca profesora. Dnia 10 kwietnia 1962 roku Rada Wydziału Filozoficznego nadała Andrzejowi Nowickiemu stopień nau­kowy doktora habilitowanego za pracę pt. Centralne kategorie filozofii Giordana Bruna, a wkrótce został awansowany na stanowisko docenta. 5 li­pca 1971 roku został profesorem nadzwyczajnym, a l0 czerwca 1976 roku - profesorem zwyczajnym.

We Włoszech A. Nowicki był 16 razy, a łącznie w Ojczyźnie Bruna i Vaniniego przebywał 1143 dni w 128 miastach. Pierwszy i zarazem najdłuższy pobyt miał miejsce od 23 września 1945 roku do 28 maja 1947 roku, kiedy pracował w służbie dyplomatycznej na stanowisku attache Ambasady RP w Rzymie. W języku włoskim wygłosił 45 odczytów i wykładów o treści filozoficznej. Jak niegdyś Filip Kallimach Buonaccorsi czuł się pół-Włochem, pół-Polakiem. tak i wielka miłość do kultury włoskiej sprawiła, że Andrzej Nowicki chciałby, aby uważano go za filozofa polsko-włoskiego, związanego nie z jednym miastem (Warszawą, Lublinem czy Wrocławiem). ale z dwiema wielkimi kulturami.

W innych krajach Andrzej Nowicki znany jest przede wszystkim jako erudyta i wybitny badacz XV-XVII-wiecznej i współczesnej filozofii wło­skiej. W Europie wschodniej, zwłaszcza w Białorusi i na Litwie - jako ba­dacz Kazimierza Łyszczyńskiego (1634-1689) i religioznawca. W ośrod­kach akademickich Białorusi i Litwy znana jest też - podobnie jak we Wło­szech - Nowickiego filozofia kultury.

Z perspektywy osiemdziesięciu lat życia Nowickiego szczególnego zna­czeia nabierają cztery daty: 1932, 1952, 1963 i 1973. dzielące wyraźnie je­go działalność na cztery okresy. W pierwszym, zamykającym się w latach 1932-1952, kształtowała się tożsamość Nowickiego. Będąc już wówczas radykalnym zwolennikiem kultury świeckiej, kulturę jako całość pojmował jako „świat cudownych dzieł" i splot czynności związanych z ich "czyta­niem" i wytwarzaniem. Drugi okres, warszawski - to praca na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu i w redakcji kwartalnika „Euhemer". trzeci wrocławski w latach l963-1973. zaś czwarty - lubelski. obejmuje 18 lat działalności naukowej i dydaktycznej. Po przejściu na emeryturę i po powrocie do rodzinnej Warszawy, Andrzej Nowicki rozpoczął piąty, nowy okres swojego życia, który sam nazywa „okresem dantejskim", od nazwy ulicy A. Dantego na warszawskim Żoliborzu.

Wykłady i seminaria prowadzone przez Nowickiego przyciągały słuchaczy rozległą wiedzą i doskonałym warsztatem naukowym. Wykazywał się niezrównaną pracowitością, twórczym zapałem poznawczym oraz dość rzadka wśród uczonych skromnością i życzliwością. W swej pracy nauczy­cielskie) był nie tylko wymagający, ale zarazem bardzo cierpliwy i wyrozu­miały. Posiadał poczucie humoru, co sprawiało. ze seminaria poszerzały wiedzę uczestników w sympatycznej atmosferze. Jak nikt inny potrafił bro­nić swoich poglądów: można było się z nim nie zgadzać. Jednak w polemice z nim trudno było wypaść przekonująco.

We Wrocławiu Andrzej Nowicki kierował Katedra Historii Filozofii, zaś pracę w Lublinie rozpoczął od utworzenia Zakładu Filozofii Kultury. Zmia­na ta sygnalizowała, że w jego życiu nastąpił zdecydowany przełom. W War­szawie i we Wrocławiu zajmował się historią filozofii, a od roku 1966 zaczął budować własny system filozofii kultury. Temu działaniu towarzyszyła charakterystyczna modyfikacja metody w związku ze stosowaniem jej na nowym obszarze. W roku 1958 wygłosił referat o kategoriach formy i treści, w którym przedstawił własną deklarację metodologiczna: problem wyłu­skiwania cennych treści świeckich z form religijnych(8). Taki program ba­dań. któremu był zawsze wierny, zmieniał historię religii w historię kultury świeckiej. W nowoutworzonym Zakładzie Filozofii Kultury zaczął stosować tę metodę do wyłuskiwania treści filozoficznych z malarstwa i muzyki. W ten sposób to, co było metoda religioznawczą - przekształciło się w metodę wydobywania filozofii ukrytej w różnych dziedzinach kultury. Nie oznaczało to zerwania z dotychczasowymi studiami nad filozofią włoskiego Renesansu, jednakże od tamtej daty koncentrował się na dziejach filozofii kultury. W rekonstruowanych systemach szukał przestrzeni dla własnych rozważań filozoficznych.

Andrzej Nowicki jest członkiem wielu towarzystw i organizacji nauko­wych oraz komitetów redakcyjnych czasopism. Między innymi w roku 1957 założył kwartalnik „Euhemcr. Przegląd Religioznawczy", którym kierował do 1981 roku. Od roku 1938 jest członkiem Polskiego Towarzystwa Filozo­ficznego. Był jednym z organizatorów Polskiego Towarzystwa Rcligiozna-

 

(8) Zon. A. Nowicki: Rola kategorii "formy" i "treści" w definiowaniu religii i ateizmu. "Euhemer" 1958, nr 3 i Ateistyczny sens teologii eucharystii, w: Kongresy eucharystyczne w doktrynie i praktyce Kościoła katolickiego, Warszawa 1987.

 

wczego; w latach 1973-1988 był jego prezesem a od 28 września 1988 roku jest honorowym Prezescm. Dekretem Prezydenta Republiki Włoskiej. Giuseppe Saragata z dnia 28 marca 1967 roku. został członkiem zwyczajnym zagranicznym Akademii Nauk Moralnych i Politycznych w Neapolu.

Za wybitne zasługi w działalności naukowej i dydaktycznej Andrzej Nowicki był wielokrotnie wyróżniany odznaczeniami państwowymi polskimi i zagranicznymi. Miedzy innymi, nagrodami Ministra resortu szkolnictwa wyższego. Krzyżem Oficerskim OOP, Medalem Komisji Edukacji Narodo­wej, „Za zasługi dla Lubelszczyzny". „Zasłużony dla Sanoka", „Medalem Tysiąclecia", Złotym medalem w szafirowym onyksie (Al Prof. A. Nowicki la Società di Storia Patria di Terra di Lavoro, Caserta. 10 VII 1972). Medalem „Grand Orient de Belgique 5832"  XII 1998). Złotym Meda­lem „Universala Framasona Ligo" (l3 VIl 5997 - 1997).

W życiu Andrzeja Nowickicgo bywały chwile - nie tylko podczas oku­pacji - kiedy dochodził do wniosku, że świat, w którym żyjemy, nie nadaje się do życia. W Lublinie chwil takich było mniej niż gdzie indziej. Mógł bez przeszkód budować własny system filozoficzny, a wiec realizować to, co odpowiadało wewnętrznym potrzebom jego osobowości. Pracował nau­kowo w spokoju, przeświadczony, że metodologiczna sumienność nie idzie na marne. Proponowane do druku teksty ukazywały się w postaci książko­wej i w periodykach. Przeważnie oceniano je pozytywnie, krytycznych czy złośliwych recenzji było bardzo mało. Uczniowie i przyjaciele zorganizowa­li swojemu Mistrzowi piękne uroczystości jubileuszowe: na szesćdziesięciolecie i siedemdziesięciolecie. A dla uczczenia 80. rocznicy urodzin Za­kład Filozofii Kultury Uniwersytetu im. M. Curie-Skłodowskicj wydał pa­miątkową księgę pt. Wybrane prace filozoficzne z lat 1989-1999 z dedyka­cją: „Naszemu Nauczycielowi. Wspaniałemu uczonemu i człowiekowi - Profesorowi Andrzejowi Nowickicmu". Ten okolicznościowy zbiór w dwu­tomowym wydawnictwie dowodzi, że utworzony i kierowany przez Nowickiego Zakład jest zdolny do samodzielnej działalności. I pomimo, że od wyjazdu z Lublina minęło dostatecznie wiele czasu, to w lubelskiej Alma Mater o tym Zakładzie mówi się nadal: Zakład Nowickicgo.

 

IV. POGLĄDY. Andrzej Nowicki jest historykiem filozofii, filozofem, italianistą, religioznawcą, nauczycielem, działaczem laickim, publicystą, autorem prac literackich. Jednak najważniejszą dziedziną jego działalności jest filozofia kultury. Zgodnie z własnym trafnym spostrzeżeniem, że hi­storycy filozofii najchętniej „spotykają się" z tymi okresami historycznymi. w których głoszone poglądy są najbliższe ich poglądom filozoficznym - poświęcił kilkadziesiąt lat życia badaniu kultury i myśli filozoficzno-społecznej Odrodzenia. Renesansowi myśliciclc urzekali go charakterystyczną dla tamtej epoki wszechstronnością zainteresowań, bogactwem wiedzy obej­mującej różnorodne dyscypliny oraz wielokierunkowoscią twórczych dzia­łań zmierzających do przebudowy stosunków międzyludzkich.

Przełomowym momentem w kształtowaniu się poglądów Nowickiego był rok 1966. w którym napisał Ateistyczną perspektywę nieśmiertelności. Z historyka filozofii i religioznawcy wynurzył się filozof zajęty budowaniem własnego systemu filozofii człowieka. U podstaw budowanego systemu znalazły się cztery myśli: a) wzbogacanie własnymi dziełami świata dzieł ludzkich - to najwyższa wartość nadająca sens ludzkiemu życiu: b) możliwość „eksterioryzacji", czyli „przekazania cząstki własnej duszy" swemu dziełu (obdarzanie własnego dzieła „piętnem imiennym"): c) odkrycie „ist­nienia we własnych dziełach" jako najważniejszego sposobu istnienia czło­wieka (homo in rebus)(9) i d) możliwość „istnienia w dziełach innych ludzi".

Filozofia Andrzeja Nowickiego nie dzieli się na ontologię, teorie pozna­nia i etykę. Nowicki jako filozof i filozof kultury zajmuje się przede wszy­stkim takimi zagadnieniami jak: l. Sposób istnienia twórcy w wytwarza­nych przez niego rzeczach. 2. Formy obecności człowieka w kulturze, a w szczególności formy pośmiertnej obecności człowieka w kulturze. 3. Rola spotkań w formowaniu się osobowości i w rozwoju kultury (tę no­wą dziedzinę rozważań, mianowicie filozofię spotkania, zaprezentował na V Zjeździe Filozofii Polskiej w Krakowie, listopad 1987 r.). 4. Kryteria doskonałości dzieł filozoficznych i dzieł sztuki. 5. Różnorodność języków i pism. 6. Filozofia portretu, filozofia muzyki, filozofia snów i tęsknoty do miejsc i osób, od których jesteśmy daleko. 7. Filozofia tożsamości i autokreacji.

 

W przeciwieństwie do personalistów, którzy zacieśniają pojecie "spot­kania" do spotkań miedzy osobami. Nowicki, odkrywszy Zjawiska ergantropii, zmierzał do rozszerzenia tej problematyki o wielki obszar spotkań z rze­czami wytworzonymi przez ludzi. Spotkania okazują się również spotkania­mi z osobami, ale ukrytymi w rzeczach. Rozwój kultury Nowicki uzależnia od realnej obecności ludzi w wytwarzanych przez nich przedmiotach materialnych (rzeczach): kultura rozwija się dzięki temu. że ludzie mogą spotykać się właśnie w rzeczach (przedmiotach) z innymi ludźmi. Nowicki sądzi, że taki rodzaj obecności nazywany ergantropią. zasypuje przepaść pomiędzy światem osób a światem rzeczy . Światy te przenikają się wzajemnie. Świat osób interioryzuje w sobie świat rzeczy i eksterioryzuje się w światach two­rzonych przez siebie rzeczy. Sądzi też, że w każdej rzeczy wytworzonej

 

(9) Po. A. Nowicki Skąd się wzięło i jaki sens ma wyrażenie "homo is rebus"? "Studia Filozoficzne"  1986, nr 1-2.

(10) O realnej obecności człowieka w przedmiotach materialnych Nowicki pisał w książce Człowiek w świecie dzieł. Warszawa 1974.

 

przez człowieka znajduje się przestrzeń (spatium) dla współtwórczej akty­wności innych ludzi.

Doniosłe znaczenie dla rozwinięcia „filozofii obecności" jako części składowej własnego systemu, miał tekst napisany z okazji dziesięciolecia czasopisma „Presenza Taurisanese", wydrukowany pod tytułem Del significato e del valore dell presenza. Zdaniem Nowickiego, „obecność" i „nieo­becność" nie są pojęciami przeciwstawnymi, bowiem może być „obecność pozorna", a „nieobecność jawna" może przesłaniać „obecność ukryta".

Na szczególne podkreślenie zasługuje wkład Andrzeja Nowickiego do metodologii historii filozofii. Opracowując własny „warsztatowy sposób badawczy" doszedł do przekonania, że zadaniem historyka nie jest stresz­czanie czy objaśnianie poglądów filozofa, lecz pokazanie jego „sposobu filozofowania", zwłaszcza stworzonych przez niego narzędzi pojęciowych. Najważniejsze z owych narzędzi pojęciowych nazywa „centralnymi kategoriami", a zastosowana przez siebie metodę - metodą centralnych katego­rii filozoficznych. Stosował ją - począwszy od studiów nad Brunem - we wszystkich swoich pracach z zakresu historii filozofii.

Zamiast tradycyjnego objaśniania poglądów. Nowicki postuluje ekspo­nowanie „trzeciego pola" badań: nie życia myśliciela, nie treści jego dzieł, lecz „życia dzieł", czyli form pośmiertnej obecności myśliciela w kulturze. Twierdzi, że wielkim myślicielem jest ten. kto potrafi wybierać, ulepszać i wytwarzać nowe narzędzia pojęciowe. W swojej deklaracji metodologi­cznej proponuje, ażeby życie myśliciela i jego dzieł badać w „świetle spo­tkań". Nowickiemu chodzi o spotkania badanego myśliciela z jego nauczycielami-mistrzami, z twórcami cenionych dzieł z różnych krajów i różnych stuleci oraz o spotkania czytelników z dziełami tegoż myśliciela. Winniśmy poznać te aspekty myśli filozoficznej, które są zakorzenione w spotkaniach filozofa z innymi ludźmi. Wartość rezultatów poznania zależy od bogactwa osobowości poznającego (badacza) i od umiejętności uchwycenia przedmiotu w jego obiektywnej wieloaspektowości.

Zanim jeszcze powstała nazwa „inkontrologia" i został sformułowany jej program, Nowicki zapoczątkował serię prac poświęconych badaniu spotkań między filozofami, a także spotkań filozofów z uczonymi i artystami, z kul­turą, religią. Początkiem i podstawą tego kierunku refleksji stało się spost­rzeżenie Nowickiego, że ważnym czynnikiem powstawania i rozwoju po­glądów filozofa są relacje łączące go z innymi filozofami. Zainteresowa­nie fenomenem spotkania wyrosło z potrzeb warsztatu badawczego history­ka filozofii. Z prac Nowickiego łatwo wyczytać, że opowiada się on za osobowym, kreacyjnym, ergantropijnym, spacjogennym i policentrycznym sposobem istnienia filozofii. Oraz, że ceni tych historyków, którzy myśli filozoficzne uwyraźniają oryginalnymi interpretacjami.

 

Treści filozoficznych Nowieki poszukiwał nic tylko w dziełach filozofi­cznych. Ukryte elementy inkontrologii, ergantropii i polimeryzmu (pluralislycznej i policentrycznej teorii osobowości) próbował wydobywać z prac psychologicznych. Odnajdywał je również w poezji, malarstwie i rzeźbie, w muzyce, w traktatach teologicznych (na przykład w teologii eucharystii, w prawosławnej teologii ikony), w praktyce. Ukuł pojecie "filozofii ukrytej w działaniu". Analizował własne metody i narzędzia, analizował kryteria wartościowania. Z tych obserwacji narodził się system filozofii kultury.

W teorii poznania Nowicki nawiązuje przede wszystkim do Herbarta. wysoko przez siebie cenionego filozofa i psychologa. Nawiązuje do Herbartowskiego ujęcia procesu poznawania rzeczywistości jako kształtowanie percepcji przez masy apercepcyjne wypełniające nasz umysł „masa przed­stawień" (Vorstellung massen), która zbliża się i może być przez umysł przyjęta lub odrzucona. Jak wiemy, Herbart w życiu psychicznym dopatrywał się działania prawa apercepcji. Nasze wyobrażenia skutkiem tego pra­wa pozostała w stałej zależności od masy wyobrażeń nagromadzonych po­przednio w świadomości.

Problem funkcjonowania mas apercepcyjnych w ludzkim umyśle zaczął fascynować Nowickiego już pod koniec 1939 roku. Jednakże pierwsze prace na ten temat napisał dopiero w listopadzie 1987 i w lipcu 1988 roku. Wtedy to pojecie „masy apercepcyjne" wzeszło na stałe do składu narzędzi poję­ciowych. Nowicki, opowiadając się za Herbartem a przeciwko Kantowi. odrzuca „powszechny aprioryzm". Przyjmuje historycznie uwarunkowany, indywidualnie zróżnicowany aprioryzm mas apercepcyjnych. O każdej per­cepcji decydują uformowane w nszym umyśle - przez całość zdobytej wiedzy i umiejętności, całość lektur- masy apercepcyjne, u każdego inne.

Przedmiotem poznania - zdaniem Nowickiego - jest zawsze spotkanie, to znaczy splot relacji pomiędzy podmiotem a obiektem. Kiedy dwie oso­by mówią „tak samo", to nigdy nie mówią tego samego, ponieważ różni je sposób rozumienia wypowiadanych słów (modus intelligenti). Każdemu z wypowiadanych słów towarzyszy inny zestaw obrazów, wspomnień, sko­jarzeń. Poza takim zestawem, słowa stanowią jedynie puste formy bez wła­snej treści. Nowicki uważa, że jednym z warunków recepcji - są własności spacjogenne filozofii. Dzieło filozoficzne musi wytwarzać w sobie i wokół siebie pewną przestrzeń dla wielorakiej aktywności osób, które będą się z nim stykały.

Istotną częścią systemu filozoficznego Andrzeja Nowickiego jest, nawiązująca do Emsta Blocha (1833-1977) „ontologia bytu, którego jeszcze nie ma" (Ontologie des Noch-Nicht Seins). Wynika z niej dyrektywa ujmowa­nia każdego przedmiotu (dzieła sztuki, dzieła filozoficznego, studenta, spo­łeczeństwa) w aspekcie jego możliwych przekształceń, w aspekcie możliwości bycia innym niż jest w danej chwili. Nowicki przyjął Blochowską interpretację „aktywnej materii", co stało się fundamentem wszystkich jego prac o filozofii Odrodzenia, a w latach 8O. źródłem inspiracji dla budowanej „filozofii tworzywa". Również stosunek Andrzeja Nowickiego jako profeso­ra do uczennic i uczniów - kształtował się w wizji tych wspaniałych dzieł, jakie mogą oni w przyszłości stworzyć.

W filozofii religii i teorii kultury świeckiej rolę centralnej kategorii pełni termin „roztapianie" wyrastające z dążenia Nowickiego do pogodzenia po­stawy konsekwentnie ateistycznej z troską o zachowanie i włączenie do kul­tury świeckiej tych wszystkich wartości, jakie mogą tkwić w różnych reli­giach. Jako religioznawca, Nowicki zajmował się metodologią religiozna­wstwa. filozofią i psychologią religii. Jest najlepszym w Polsce znawcą li­teratury ateograficznej oraz teorii i historii ateizmu. Ale, jak sam mówi, naj­lepiej zna się na religiach tworzonych przez poetów i filozofów (religia Muzyki, religia Sztuki, religia Nauki, religia Światła i Barwy, religia Rozu­mu, religia Ludzkości Comte'a). Z różnych działów teologii, Nowickiego najbardziej interesują: teologia eucharystii przez jej związek z teorią ergantropii, prawosławna teologia ikony - przez jej związek z filozofią portretu i walka teologii z ateizmem.

W religiach Nowicki doszukiwał się przede wszystkim treści aksjologi­cznych: bóstwa jako personifikacje określonych wartości, a więc Atena, Muzy itp. 30 października 1999 roku specjalnie pojechał do Parabity, aby obejrzeć bizantyjski obraz Madonny symbolizujący personifikację Kultury [Madonna della Cultura). Od trzynastego roku życia do dziś Andrzej Nowi­cki jest radykalnym zwolennikiem kultury świeckiej. Po krótkim okresie, w którym ateizm był dla niego tylko negacją, a następnie tylko krytyką reli­gii. obecnie swój ateizm łączy z radykalnym pluralizmem (nawiązującym do Pica, Bruna. Leibniza, Trentowskiego, Jamesa, Spirita) i z różnorodno­ścią kultur. Według Nowickiego, nie ma myśli poza rzeczami, myśli mogą istnieć jedynie w rzeczach. Przemieszczanie się myśli w przestrzeń i - prze­pływ myśli z mózgu do mózgu - odbywa się wyłącznie za pośrednictwem przedmiotów materialnych, takich jak wypowiedź ustna, pisemna lub ry­sunkowa, przekazywana telefaxem czy utrwalona w komputerze.

Postawa życiowa Andrzeja Nowickiego - nestora polskiego ruchu socjalistycznego - mieści się w kontekście utopijnej wizji tworzenia świata, którego jeszcze nie ma. Świata bez wojen, świata zgodnego, wizji brater­skiego współistnienia i współdziałania wolnych narodów, życzliwie zainte­resowanych odmiennością kultur. Głównym przesłaniem Andrzeja No­wickiego jest „żyć dla Republiki Muz" - społeczeństwa ludzi światłych, wi­dzących sens życia we wspólnym budowaniu zróżnicowanej Kultury Świa­towej. Tego rodzaju „życie" to tworzenie dzieł, aby powstawały „byty, których jeszcze nie ma", to otwieranie się na wciąż nowe spotkania z innymi językami i kulturami. Wyniesiona z domu rodzinnego wrażliwość społe­czna z daleko idącą tolerancją zadecydowały o zaangażowaniu się po stro­nie idei sprawiedliwości społecznej, wolności sumienia oraz świeckości państwa.

Andrzej Nowicki jest przekonany, ze „Republika Muz" trwać będzie wiecznie, chyba ze doprowadzimy do całkowitej zagłady życia na Ziemi. Istnienie „Republiki Muz" umożliwia „nieśmiertelną obecność w kulturze". Niezbędnymi „łącznikami" i organizatorami owych spotkań pomiędzy twór­cami a potomnością są „architekci obecności". Nowicki świadomie tworzy swoją przyszłą obecność w kulturze, chce także być architektem własnej obecności. Odpowiadając na pytanie stanowiące „serce" dzieł Dantego: „Come l'uom s'eterna?", pragnie współuczestniczyć w budowaniu brater­skiej, ponadnarodowej wspólnoty twórców, pola dla nowych spotkań mo­gących zaowocować nowymi „cudownymi" dziełami, pobudzającymi do twórczości przyszłe pokolenia.

 

V. UCZNIOWIE I KONTYNUATORZY. W życiu akademickim do­niosłe znaczenie ma przestrzeń miedzy nauczycielami i uczniami. Najważniejszą przestrzenią spotkań są oczywiście prace magisterskie, doktorskie i habilitacyjne, ponieważ dzięki nim uczeń staje się „kimś". staje się osobą zdolną do wytwarzania kolejnych prac naukowych.

Andrzej Nowicki wykształcił 112 magistrów (67 studentek i 45 studentów (11)) i 35 doktorów (22 doktorantów i l3 doktorantek(12)). Kilkanaście prac doktorskich ukazało się w formie książkowej, a wszystkie bez wyjątku - streszczenia lub fragmenty - publikowano w poważnych czasopismach, nie które także w językach obcych. Ponad dziesięciu uczniów Andrzeja Nowickiego jest profesorami, kierownikami katedr i zakładów. Jeśli przyjmiemy, że uczniem we właściwym znaczeniu tego słowa jest ten, kto potrafił przejąć coś istotnego od Nauczyciela i samodzielnie to rozwinąć, wtedy grono kontynuatorów metodologicznego warsztatu Nowickiego okaże się o wiele większe. Tak więc do grona uczniów niewątpliwie należą m.in. profesorowie: Czesław Głombik. Krzysztof Wieczorek, Teresa Rzepa, Jan Szmyd, Ryszard Jadczak. Sadzę, że charakterystyczne cząstki osobowości Mistrza Nowickiego stały się aktywnymi składnikami osobowości wszystkich Jego uczniów.

 

(11) W Warszawie i we Wrocławiu magisteria uzyskiwali u niego wyłącznie studenci filozofii, w Lublinie równiez studenci pedagogiki, filologii polskiej i wychowania muzycznego (Zob. A Nowicki: Lata lubelskie..., w: 50 lat środowiska filozoficzno-socjologicznego w UMCS. Lublin 1994, s.184-185.

(12) Pełny wykaz promowanych przez A. Nowickiego doktorów (data obrony, tytuł pracy, miejsce obrony) zob.: "Edukacja filozoficzna" 1993, vol. 16, s. 119-121.

 

Uczniowie i kontynuatorzy Nowiekicgo wywodzą się z pięciu utwo­rzonych i kierowanych przez niego szkół (podaje w porządku chronologi­cznym ich uformowania): a) religioznawcze), łączącej religioznawstwo z filozofią oraz z zainteresowaniem teoria kultury świeckiej: b) historyczno-filozoficzno-italianistycznej (filozofia XV-XVII i XX wieku) - o przy­jęciu do tej szkoły decydowała dobra znajomość języka włoskiego i łaciny: c) historii polskiej filozofii kultury (pisemne prace miały w tytule słowa „filozofia kultury"): d) filozofii muzyki, i najmłodszej - „szkoły filozofii spotkań w rzeczach" (filozofia ergantropii, filozofia przestrzeni).

Przybliżenie nauce polskiej spuścizny filozoficznej włoskiego Renesan­su kontynuują następujący uczniowie(13): Zdzisław Kalita, Tadeusz Błocjan. Józef Andrzej Dobrowolski. Stefan Folaron, Jerzy Ochman i Franciszek Pająk. Natomiast jedynym kontynuatorem badań Nowickicgo nad współcze­sną filozofią włoską jest Mirosław Nowaczyk. Stali się oni najlepszymi w Polsce znawcami problematyki, która podejmowali w swoich pracach doktorskich i habilitacyjnych.

Zdzisław Kalifa, autor m. in. dwóch znakomitych książek: W renesansowym "regnum hominis" (Wrocław 1981) i Człowiek i świat wartości. Aksjologia renesansowego humanizmu (Wrocław 1992), swoje syntezy konstru­ował z nieco odmiennej perspektywy niż Nowicki. Dla Nowickicgo bo­wiem postaciami decydującymi o obliczu renesansowej filozofii są Bruno i Vanini, dla Kality - myśliciele wcześniejsi: Giannozzo Manetti, Pico della Mirandola. Leon Battista Alberti.

Po przejściu na emeryturę, w piątym „dantejskim okresie" życia. Andrzej Nowicki nie przerwał intensywnych studiów. We Włoszech i we Fran­cji ukazały się jego prace, w których pogłębił pojęcie „Republiki Muz" i „obe­cności w kulturze" oraz zbadał dwa pojęcia Vaniniego, dotychczas niedostrzeżone: „finis" i „recreatio". Przez swoich uczniów, kontynuatorów i współpracowników w dalszym ciągu jest obdarzany dowodami przywiązania, wdzięczności i szacunku Zakładem Filozofii Kultury w Lublinie sprawnie kieruje Stefan Symotiuk.

 

(13) O uczniach i kontynuatorach czterech pozostałych szkół A. Nowickiego zamierzam napisac osobny tekst.

 

Streszczenie

Filozofia Andrzeja Nowickicgo (ur. 27 V 1919 w Warszawie) została przedstawiona w jego dwóch książkach: Człowiek w świecie dzieł (1974) i Spotkanie w rzeczach (1991). Fundamentem jest siedem głównych myśli:

l. W dziełach tworzonych przez człowieka znajduje się jego „realna obe­cność", ponieważ człowiek jest zdolny włożyć cząstki Własnego świata wewnętrznego w materialne przedmioty, realną obecność w tych przedmiotach Nowicki nazywa ergantropią.

2. Dzięki ergantropijnemu charakterowi dzieł ludzkich są możliwe „spotkania w rzeczach".

3. Poprzez te spotkania - w procesie „interioryzacji" treści dzieł - rośnie świat wewnętrzny człowieka, bogactwo osobowości jest rezultatem bogactwa i różnorodności spot­kań.

4. Każde ludzkie dzieło zawiera „pustą przestrzeń" przeznaczoną dla twórczej aktywności czytelników.

5. Rozwój kultury jest rezultatem nieskończonej ilości spotkań między ludźmi, miedzy dziedzinami kultury, mie­dzy narodami i różnymi kulturami.

6. Z każdego dzieła ludzkiego można wyłuszczyć treści filozoficzne, wszystkie religie „roztopią się" w filozofii i sztuce.

7. To wszystko tworzy przesłanki dla „misji Człowieka", która polega na tworzeniu „Republiki Muz".